Kürt sorununa kalıcı çözüm üretmek amacıyla başlatılan “2013 Çözüm Süreci” kapsamında oluşturulan Akil İnsanlar Komisyonu Güneydoğu Heyeti, iki aylık çalışmasını tamamlayarak hazırladığı raporu Başbakan Recep Tayyip Erdoğan’a sundu.
Başkanlığını Yılmaz Ensaroğlu, Başkan Vekilliğini Kezban Hatemi, Sekreterliğini Mehmet Emin Ekmen’in yaptığı ve Ahmet Faruk Ünsal, Etyen Mahçupyan, Fazıl Hüsnü Erdem, Lami Özgen, Murat Belge ve Yılmaz Erdoğan’ın üyesi olduğu heyetin iki aylık çalışmasının sonucu olan raporun raportörlüğünü ise Murat Çiçek yaptı.
“Giriş, Metodoloji, Tarihi Arka Plan, Güneydoğu’da Sosyal, Siyasal ve Psikolojik Durum, Heyetimize İletilen Talepler, Çözüm Sürecine Yönelik Öneriler ve Sonuç” kısımlarından oluşan rapor, toplamda 39 sayfadan oluşuyor.
AKİL İNSANLAR HEYETİ GÜNEYDOĞU RAPORU
Giriş
Türkiye, yıllardan beri süren ve yakın zamana kadar izlenen politikalar nedeniyle çözümü gittikçe zorlaşan bir sorununu, demokratik ve barışçıl yöntemlerle çözmeye çalışmaktadır. “Çözüm süreci” olarak adlandırılan ve toplumda büyük bir heyecan yaratan bu süreç, sadece ilgili aktörlerin değil, tüm toplumun gündemini en fazla işgal eden konu başlıklarından birini oluşturmaktadır.
Birtakım kaygılı çevrelere rağmen, toplumun büyük çoğunluğunun, daha önce hiç olmadığı kadar umutlu olduğu bir süreç yaşanmaktadır.
Çünkü Kürt meselesinin barışçıl çözümünün, Türkiye’nin demokratik düzeyini ve ekonomik performansını doğrudan etkileyeceği düşünülmektedir.
Dahası, bu tarihi sorunun çözümü, merkezle çevre arasındaki ayrışmanın giderilmesi ve tüm kimliksel kırılmaların tamiri ve toplum olma yolunda ilerleme için de tarihi bir fırsat olarak görülmektedir.
Çözüm sürecinin kalıcı bir barışla sonuçlanabilmesi amacıyla geliştirilen önemli mekanizmalardan birisini de Akil İnsanlar Heyeti oluşturmaktadır.
04 Nisan 2013 günü ilk toplantısını yapan Akil İnsanlar Heyeti, fazla zaman kaybetmeden çalışmalarına başlamış ve yoğun bir tempoyla, yaklaşık iki ay gibi kısa bir zaman içinde, tüm Türkiye’yi dolaşarak, farklı kesimlerle görüşmeler yapmıştır.
Bu vesileyle, bir yandan toplumun bütün kesimlerinin çözüm sürecine ilişkin görüş, öneri, beklenti ve kaygılarını tespit edebilme imkânını bulmuş, diğer yandan da farklı toplumsal çevrelerin birbirleriyle konuşup temas etmesine ve yüzleşmesine aracılık etmiştir.
Akil İnsanlar Heyeti Güneydoğu Grubu da, 10 Nisan’da başladığı ziyaret ve görüşmelerini 31 Mayıs’ta, iç değerlendirme ve tartışmalarını da 14 Haziran’da tamamlayarak, gözlem, tespit, analiz ve önerilerini elinizdeki bu raporda bir araya getirmiştir.
Rapor’un ikinci bölümünde, Heyetimizin çalışmalarını sürdürürken izlediği yöntem ele alınmıştır. Üçüncü bölümde, sorunun tarihsel arka planına dair bir özet verilmiş, dördüncü bölümde ise Güneydoğu’nun bugünkü durumunu sosyal, siyasal ve psikolojik açıdan değerlendiren bir analiz yapılmıştır. Özellikle siyasi aktörlerin, bundan sonra atacakları adımları sağlıklı bir şekilde belirleyebilmelerine yardımcı olması umuduyla yer verilen ve bir tür “zemin etüdü” olarak değerlendirilebilecek olan bu iki bölümden sonra gelen beşinci bö- lümde, görüşülen kişi ve kuruluşlarca Heyetimize aktarılan talep ve beklentiler; altıncı bölümde ise, sorunun çözümü için yapılması gerekenlere dair Heyetimizin önerileri tasnif edilerek sunulmuştur.
3.5. AK Parti ve Kürt Sorunu
Kasım 2002 seçimlerinde tek başına iktidar olan Adalet ve Kalkınma Partisi (AK Parti)’nin ilk iktidar yıllarında Avrupa Birliği (AB)’ne tam üyelik için müzakerelere başlamak çok önemli bir hedefti. Bu çerçevede, Kopenhag Siyasi Kriterlerini karşılamak amacıyla bir dizi reform yapıldı. Olağanüstü Hal’in kaldırılması, gözaltı sürelerinin kısaltılması, DGM’lerin kaldırılması, çocuklara Kürtçe isim koymanın önünün açılması, Kürtçe yayın yapmanın serbest bırakılması, özel kurslarda Kürtçe öğrenmenin mümkün kılınması gibi Kürtçeye yönelik yasakların tedricen kaldırılması, köy boşaltma ve faili meçhul cinayetlerden doğan zararların tazmini vb. reformların çok önemli bir kısmı, doğrudan ya da dolaylı olarak Kürt sorunuyla ilgiliydi. Bu reformlar ve AK Parti kadrolarının siyasi geçmişleri ve kökenleri, Kürtlerde çözüm umutlarının yeşermesine ve AK Parti’nin ciddi ölçüde desteklenmesine yol açtı.
Ağustos 2005’te, Başbakan Recep Tayyip Erdoğan’ın Ankara’da aydınlarla görüşmesi ve ardından Diyarbakır’da halka hitaben yaptığı konuşma, sadece Kürtler arasında değil, ulusal ve uluslararası kamuoyunda da yankı buldu. Çünkü ilk kez bir Başbakan, siyasi çerçevesi çizilmiş bir konuşma ile doğrudan “Kürt sorunu” diyor ve bu sorunun kendi sorunu olduğunu ilan ediyordu. Daha önemlisi, Erdoğan, bu konuşmasında “…Her ülke geçmişinde zor günler yaşamıştır. Geçmişte yapılan hataları yok saymak büyük devletlere asla yakışmaz.” diyerek geçmişle yüzleşmeden söz ediyor ve sorunu, daha çok demokrasi, daha çok vatandaşlık hukuku, daha çok refahla çözeceklerini vurguluyordu.
Bu konuşmayla artık devlet “Kürt sorunu”nun varlığını kabul ve ikrar ediyordu. Ancak bu konuşma, Kürtler ve çözüm yanlısı çevrelerde nasıl olumlu tepkilere yol açtıysa, milliyetçi/ulusalcı ke- simlerde de olumsuz ve sert tepkilere neden oldu. Dolayısıyla bu konuşmanın gereği olan adımlar kısa sürede atılmadı. Dahası, takip eden yıllarda, Terörle Mücadele Kanunu ve Polis Vazife ve Salahiyetleri Kanunu başta olmak üzere, ceza mevzuatında hak ve özgürlükleri kısıtlayıcı, geri adım sayılabilecek düzenlemelere gidildi; reformlar da adeta durma noktasına geldi.
3.6. 2009 Açılım Süreci
2009 yılında, AK Parti iktidarı bu defa “Kürt Açılımı” düşüncesini kamuoyunun gündemine getirdi. Bu girişim, Kürt sorununun bütün boyutlarıyla genişçe tartışılmasını ve bir bakıma toplumsallaşmasını sağladı. AK Parti, somut bir çözüm projesi önermiyor, tam tersine, herkesin düşüncesini ortaya koymasını ve birlikte bir çözüm politikası geliştirmeyi tercih ediyordu. Ancak bu girişime yönelik tepkiler dolayısıyla kısa sürede isim değişikliğine gidildi ve önce “Demokratik Açılım”, daha sonra ise “Milli Birlik ve Kardeşlik Projesi” ismi kullanıldı. İçişleri Bakanı Beşir Atalay’ın Koordinatörlüğünde yürütülen bu süreçte, siyasi partilerle arzulanan ölçüde temas ve işbirliği sağlanamadı ancak meslek kuruluşlarıyla, STK’larla, üniversitelerle, medyayla, kanaat önderleri ve aydınlarla uzun görüşmeler yapıldı.
Hükümet, söyleyecek sözü olan herkesi dinlemeye çalıştı. Bu süreçte, bir yandan TBMM’de ilk kez özel bir oturumla bu sorun ve çözümü tartışmaya açıldı, bir yandan da bir grup PKK mensubunun ve Irak Kürdistan’ındaki Mahmur Kampından bazı mültecilerin Türkiye’ye gelmesi planlandı. 8’i Kandil’den, 26’sı Mahmur Kampından olmak üzere toplam 34 kişilik grubun Habur sınır kapısından girişi sonrasında yapılan karşılama ve sevinç gösterileri, ülkenin geri kalanında da karşıt gösteriler yapılmasına yol açtı.
Bununla birlikte, 2009’da başlayan açılım sürecine en büyük darbeyi, KCK operasyonları kapsamında, çok sayıda siyasetçi, sendikacı, STK temsilcisi vb. kişilerin tutuklanması vurdu.
Özellikle Diyarbakır’da aralarında belediye başkanlarının da bulunduğu çok sayıda siyasetçinin gece yarısı baskınlarıyla gözaltına alınıp elleri kelepçeli olarak adliyeye getirilmesi ve akabinde tutuklanması, sorunun çözümünden yana umutsuzluğa yol açtı. Yargılamaların başlamasından sonra günde- me gelen anadilde savunma sorunu ve tutukluluk sürelerinin sürekli uzatılması gibi uygulamalar umutları yerle bir etti. Öcalan’la ve PKK yöneticileriyle görüşmeler sürdürülürken, aynı zamanda, BDP yöneticilerine, BDP’ye yakın olduğu düşünülen STK yöneticilerine yönelik yaygın operas- yonlar ve tutuklamalar, var olan güvensizliğin daha da derinleşmesine neden oldu.
Bütün bu olumsuz gelişmelerin yanı sıra, bu dönem içerisinde TRT’de 24 saat yayın yapan bir kanalın (TRT Şeş) açılması, lisans ve lisansüstü seviyede Kürtçe dil eğitiminin üniversitelerce verilmeye başlanması ve cezaevlerinde Kürtçe konuşmanın önündeki engellerin kaldırılması gibi adımların atılmasına da devam edildi.
3.7. Oslo Süreci
Açılım politikalarını mümkün kılan asıl çalışma ise, devletin kapalı kapılar ardında MİT aracılığıyla Öcalan’la ve PKK ile sürdürdüğü ve daha sonra kamuoyuna “Oslo Süreci” adıyla yansıyan görüşmeler oldu. Oslo süreci, devletin PKK ile görüşmesini normalleştirmenin yanında, tarafların birbirlerini tanımalarını ve taleplerini öğrenmelerini de sağladı. Aslında bugünlerde yaşanan son çözüm/barış süreci de, yeni başlayan bir süreç olmaktan çok, Oslo’nun sağladığı deneyim ve birikimin üzerine bina edilen bir süreçtir. Bir başka ifadeyle, bugün eğer çözüm süreci başarılı bir biçimde yürüyorsa, bunda, Oslo süreci tecrübesinin büyük bir pay ve etki sahibi olduğunu ifade etmek gerekir.
Oslo sürecinin kesintiye uğramasından bir süre sonra, yapılan görüşmelerden birinin ses kayıtları internete düştü ve böylece, devletin PKK ve Öcalan’la doğrudan muhatap olması ilk kez aleniyet kazandı. Toplum bu görüşmelerden haberdar olduğunda büyük tepki vermedi ancak devlet içinde bu girişimlerden rahatsızlık duyanlar oldu. Bu bağlamda, 7 Şubat 2012 günü Oslo görüşmelerini yapan MİT Müsteşarı Hakan Fidan ve MİT’in eski yöneticileri gözaltına alınmak istendi.
Bu dönem boyunca, PKK eylemlerin, devlet de askeri operasyonların dozunu iyice arttırdı. Ancak 2012’nin sonlarına gelindiğinde ne PKK, ilan ettiği “Devrimci Halk Savaşı”nı başlatabilmişti, ne de devlet PKK’yı imha edebilmişti. Tam da bu dönemde, PKK ve KCK davalarından cezaevlerinde yatmakta olan yüzlerce kişi önce açlık grevine, sonra bazıları ölüm orucu eylemlerine girerek, Öcalan üzerindeki tecridin kaldırılmasını ve anadilde savunma hakkı istediler. Uzunca bir aradan sonra, Öcalan’la yeniden temas kuruldu ve yaptığı çağrı üzerine tutuklu ve hükümlüler eylemlerine son verdiler. Bundan kısa bir süre sonra da Başbakan Erdoğan, “Gerekirse, devletin Öcalan’la yeniden görüşebileceğini” açıkladı. MİT-Öcalan görüşmelerinin bir aşamaya gelmesinin ardın- dan, 3 Ocak 2013 günü iki milletvekili (Ahmet Türk ve Ayla Akat Ata), İmralı’ya giderek Öcalan’la görüştüler.
3.8. Son Çözüm Süreci
Milletvekillerinin İmralı’da Öcalan’la görüşmeleriyle, son çözüm süreci ilan edilerek başlatılmış oldu. Bir süre sonra, 23 Şubat 2013 günü, Pervin Buldan, Altan Tan ve Sırrı Süreyya Önder’den oluşan üç kişilik milletvekili heyeti İmralı’ya gitti. Ardından BDP yetkilileri, Federe Kürdistan Bölgesinde ve Avrupa’da PKK ve KCK yetkilileriyle bir araya geldiler. 18 Mart günü BDP Eş Başkanı Selahattin Demirtaş, Pervin Buldan ve Sırrı Süreyya Önder’den oluşan bir diğer heyet daha Öcalan’la görüştü. Bu yoğun görüşme trafiğinin ardından, Öcalan Kandil’e, Avrupa’ya ve Ankara’ya hitaben yazdığı mektupları resmi yetkililer aracılığıyla gönderdi. Kürt tarafının kendi içinde yaptığı tartışmalardan sonra, nihayet Öcalan, 21 Mart Diyarbakır Nevruz töreninde okunan önemli çağrısını yaptı. Diyarbakır Nevruz’unda yüzbinlere okunan mesajında, “Bizi bölmek ve çatıştırmak isteyenlere karşı bütünleşeceğiz. Ayrıştırmak isteyenlere karşı birleşeceğiz” ifadelerini kullanan Öcalan esasen şu mesajı verdi: “… ‘Artık silahlar sussun, fikirler ve siyasetler konuşsun’ noktasına geldik. (...) artık yeni bir dönem başlıyor, silah değil, siyaset öne çıkıyor. Artık silahlı unsurlarımızın sınır ötesine çekilmesi aşamasına gelinmiştir...”
Bu çağrıya Kandil, kısa sürede olumlu cevap verdi ve önce Öcalan’ın çağrısına aynen uyacaklarını, birkaç gün sonra da ateşkes ilan edeceklerini ve alıkoydukları kamu görevlilerini serbest bırakacaklarını duyurdu. Yaklaşık bir ay sonra, yine Öcalan’ın talebi üzerine, Kandil, 8 Mayıs’tan itibaren kademeli olarak silahlı güçlerini geri çekmeye başlayacağını kamuoyuna ilan etti. Taraflar arasındaki güven ilişkisinin pekiştirilmesine katkı sunan bu adımların, aynı zamanda mevcut “negatif barış”ın (çatışmasızlığın) kalıcı barışa evrilmesine de hizmet edeceği açıktır.
3.9. Akil İnsanlar Heyeti
Çatışmaların çözümü süreçlerinde ara roller oynayacak üçüncü aktörlere genellikle ihtiyaç duyulmaktadır. Nitekim bu amaçla Türkiye’de de zaman zaman birtakım komisyonlar kurulması gündeme getirilmiştir. Bu çerçevede, aydınlar, akademisyenler, sanatçılar ve STK temsilcilerinden oluşturulan 63 kişilik Akil İnsanlar Heyeti, 4 Nisan 2013 günü İstanbul’da Başbakan Erdoğan’ın başkanlığında ve ilgili bakan, milletvekili ve bürokratların da katılımıyla ilk toplantısını yapmıştır. Heyet’in esas olarak toplumu çözüm sürecine hazırlama ve farklı kesimlerin talep ve beklentilerini, kaygılarını karar alıcılara taşıma işlevini görmesi öngörülmüştür. Toplantıda Başbakan Erdoğan’ın, Heyet’in AK Parti ya da Hükümet adına değil, tamamen bağımsız çalışması gerektiğine vurgu yapması, Heyet’ten beklentileri de artırmıştır. Bunun yanı sıra, AK Parti, Meclis’te bir araştırma komisyonu kurulması için önerge vermiş, ancak CHP ve MHP bu komisyona üye vermeyeceklerini açıklamışlardır. Her şeye rağmen, TBMM Çözüm Sürecini Değerlendirme Komisyonunun kurulması, çözüm sürecinin başarısı açısından çok önemli bir adım olmuştur.
4.2.1 Genel
1. Farklı ideolojik kimlikler çok benzer bir dille konuşmakta ve haklar konusunda aynı değerlendirmeleri yaparak aynı talepleri öne sürmektedirler. Bu, bölge için yeni bir durumdur.
2. Bölgedeki Kürtlerde, eşit ve özgür vatandaşlar olarak Türkiye ortak vatanında barış içerisinde birlikte yaşamadan yana çok güçlü bir irade mevcuttur. Bu eğilim, kalıcı barışın temini için önemli bir veri oluşturmaktadır.
3. Sürece toplumsal destek yüzde yüze yakın olup, dile getirilen endişeler, sürecin varlığından ziyade sürecin durma ihtimalinden kaynaklanmaktadır.
4. Ortak hissiyatlardan biri sabırsızlıktır. Sürecin hızlı ilerlemesi konusunda ortak bir heyecan ve acelecilik her yerde gözlenmektedir.
5. Devletin bir aktör olarak abartılması epeyce yaygın olup, bu durum, hükümetin iradesi ve gücü hakkında soru işaretleri yaratmaktadır.
6. Hükümetin iyileştirici adımlarının bürokratik dirençle saptırıldığı ve engellendiği inancı çok yaygın olup, bu alanda herkesin anlatacağı örnekler bulunmaktadır. Yıllar boyu süren sürgün atamalar, bölge halkı ile devlet arasındaki bozuk ilişkiyi son derece derinleştirmiş durumdadır.
7. Hükümetin “samimiyeti” sorgulanan bir konu ve bunun ölçüsü de küçük jestlerdir.
Örneğin, cezaevlerindeki hasta tutuklu ve hükümlülerle çocukların serbest bırakılması, köye dönüşe devlet desteği, sabahın beşinde eğitim uçuşu yapılmasına son verilmesi, Uludere/Roboski’ye şimdi gidilmesi gibi küçük jestlerle, bu sorgulama ve güvensizlik önemli ölçüde giderilebilir.
8. Bölgedeki üniversitelerin çok büyük bir kısmının, çözüm sürecinin taşıyıcısı olmaktan uzak oldukları, gerek akademik kadro ve gerekse yönetim tarzları bakımından da katılımcılığı, çoğulculuğu ve kentin sosyo-kültürel birikimini yansıtmadıkları yolunda her kesimden çok yaygın bir şikâyet olduğu gözlenmiştir.
9. İslami kimlik ve Kürt kimliği üzerinden siyaset yapan gruplar arasında bir dayanışma kültürü ve geleneği yok ise de, buna yönelik yeni arayışlar olduğu gözlenmektedir.
10. Koruculuğun kaldırılması konusunda bölgede geniş bir toplumsal mutabakat bulunmaktadır. Bu insanların koruculuk sonrası hayatları ile ilgili sosyo-ekonomik bir düzenleme yapılması zorunlu görünmektedir.
11. Uyuşturucu madde bağımlılığı, bölgenin en temel sosyal sorunlarından biri olup, çatışmayı besleyen bir unsur olarak kullanılabildiği için de yapısal hale gelmiştir.
12. Andımızın kalkması, anadilde eğitim hakkının tanınması, anayasal vatandaşlığın kabul edilmesi, faili meçhul cinayetlerin ve kayıpların araştırılması, köye dönüş koşullarının sağlanması ve yerel yönetimlerin güçlendirilmesi, çok geniş bir mutabakat içinde talep edilmektedir.
13. Aleviler, Türkiye’nin Suriye politikasını ve üçüncü köprüye Yavuz Sultan Selim adı- nın verilmesi gibi uygulamaları kendilerine yönelik bir tehdit olarak algılamaktadırlar.
4.2.2. Kürt Siyasetine İlişkin
1. BDP oy veren ve PKK’ya sempati duyan kesim içinde de silahlı mücadeleye karşı olan çok sayıda insan bulunmaktadır.
2. Kürt siyasetinde AK Parti ile BDP’nin psikolojik olarak simetrik alınması alışkanlığı var ve bu, bir “onur dengesi” olarak görülmektedir. Bu duygu, siyasi analizleri gerçeklikten uzaklaştırsa da, Hükümetin daha katılımcı olmasına yönelik bir davet anlamını taşımaktadır.
3. Uzun süre “zafer” beklentisi ile beslenen BDP/PKK tabanı başta olmak üzere Kürt gençleri arasında, barışı halen bir taviz gibi algılayanlar bulunmaktadır.
4. BDP/PKK çizgisindeki siyasi aktörler tarafından ilk kez, hükümete yönelik iyi niyetli beklentiler seslendirilmekte ve bu durum, siyasetin rehabilitasyonu açısından önemli bir işlev görmektedir.
5. Her politik Kürt’ün kafasında Orta Doğu’yu kuşatan bir genel Kürtlük mefhumu varsa da, bu tahayyülün pratik karşılığı zayıf olup, somut bir birlikteliğe henüz çok uzaklar.
6. Kürt siyasi çevrelerinde “fedakârlığı yine biz yapıyoruz” anlayışı yaygın ve psikolojik olarak Kürtler için de bir şeyler yapıldığını görmeye ihtiyaç duyulmaktadır.
7. BDP tabanında PKK unsurlarını sisteme katma yönünde bir istek ve eğilim bulun- maktadır. Bu eğilimin desteklenmesi halinde olası sorunların enterne edilebileceği- ne işaret edilmektedir.
8. Temel hak ve özgürlükler ile demokratikleşmenin gecikmesi halinde, Kürt siyase- tinde ideolojik muhalefetin devam edeceği ve bunun BDP’yi zayıflatırken radikalleri güçlendireceği ön görülmektedir.
9. KCK operasyonları sembolik bir anlam taşımaktadır ve bu operasyonların olumsuz sonuçlarının tümüyle giderilmesi, çözümün temel bir parçası olarak görülmektedir.
10. Günümüzde Kürt gençleri bölgede yetişmekte ve “Türklerle” temas etmedikleri gibi, bazıları temas etme ihtiyacı da duymamaktadır. Bu durumu değiştirmek üzere çok yönlü politikalar geliştirmek gerekmektedir.
11. Diaspora Kürtlerinin entelektüel desteği, bölgede giderek daha önemli ve etkin bir hale gelmektedir. Dolayısıyla çözüm sürecinde bu yükselen fikri ortamın dikkate alınması lazımdır.
12. Bölge ile Irak Kürdistanı arasındaki ilişkilerin giderek derinleşmesine karşın, Irak Kürdistanı ve liderleri bölgedeki aktörlerin siyasi söyleminde ve tahlillerinde yer almamaktadır.
4.2.3. İslami Kesime İlişkin
1. PKK’ya karşı olmak, PKK ile barış yapmaya da karşı olmak anlamını taşımamaktadır. Ancak İslami gruplar, çözüm sürecinin reform veya yeniden yapılanma konularının sadece BDP ve PKK ile konuşulmasına karşıdırlar.
2. İslami gruplarda Kürtlerin talepleri çok daha radikal bir içerikle seslendirilmektedir.
3. BDP/PKK çizgisini benimsemeyenler ya da PKK’yı desteklemeyenler bile, onlara yapılanları, Kürtlere yapılmış muameleler olarak değerlendirmektedirler.
4. Türkiye içinde kalmak ama Kürtlerin kendi kendilerini yönetmeleri talebi, İslami kesimde de çok yaygın olarak dile getirilmektedir.
4.2.4. Çözüme İlişkin
1. Süreçte hükümetin muhataplarını tedrici bir biçimde çoğaltması, yereldeki demokratik pratiği de besleyecektir.
2. PKK’nın çekilmesi, sorunların çözümü açısından toplumsal dokuda bir boşluk yaratma ihtimali taşımaktadır ve bunun yerelde çeteleşmelere neden olabileceğinden kaygı duyulmaktadır.
3. Kısa vadede, haklar konusunda atılacak adımlar ve iç mevzuat alanında yapılacak demokratikleşme reformları gerekli olmakla birlikte, uzun vadeli nihai çözüm açısından Orta Doğu’daki konjonktürün muhtemel olumsuz etkisinin de dikkate alınması gerektiğine işaret edilmektedir.
4. Anadilde atılacak adımların diğer konularda esnekliği büyük oranda arttıracağı ve talepleri uygulanabilir bir düzeyde tutabileceği öngörülmektedir.
5. Anadil konusunda hükümetin gecikmesi halinde, Kürtlerin yerel hizmetlerde de facto adımlar atmasına hazır olunması gerekmektedir.
6. Sürecin bölgede destek bulmasını baltalayacak en önemli hata, hükümetin oyalama taktiği şeklinde anlaşılacak bir tutuma başvurması olacaktır.
7. Süreç içerisinde egemenlik meselesinin (kendini yönetme için öngörülen modelin)
bir noktada aydınlığa kavuşturulması uzun vadeli çözüm açısından kritik olabilir.
8. Barış sürecinin aktörleri arasında güven ortamının sağlanması, eski yaşanmışlıkların yeni düzenlemeler sayesinde unutturulması, ama suçluların tespit ve ifşasına yönelik kamusal bir çabanın da başlatılması güçlü olarak istenmektedir.
9. Kürtlere yapılanların Türkler tarafından anlaşılması ve hazmedilmesi, barış sürecinin hayati parçalarından biri olarak görülmektedir.
10. Sürecin nereye ve nasıl gideceği büyük çapta Suriye’de ve Orta Doğu’da ne tür gelişmelerin ve imkânların ortaya çıkacağına bağlı olabilir.
11. Alevilerin talepleri dikkate alınmadığı takdirde, kalıcı barışın sağlanması açısından hükümete duyulan güvenin hızla azalma ihtimali yüksek görülmektedir.
12. Belirsizlik, alışılmamış ve nasıl başa çıkılacağı bilinmeyen bir durum olarak algılanmaktadır. Olacak olanları bilgilendirmeye dayanan bir rehberlik sisteminin olması arzulanmaktadır.
Bu bağlamda, yakın geleceğin siyasetinde kritik olabilecek birkaç noktaya dikkat çekmekte yarar gözükmektedir:
1. Kürt meselesinde “sorun” devletin Kürtlere yönelik politikası olmakla birlikte, “çözüm” salt bu politikanın değişmesi değildir. Çözümden anlaşılan, üzerinde herkesin anlaştığı haklar ve güç dağılımının yeniden belirlendiği bir “yeni devletin” ortaya çıkmasıdır. Burada yeni devletten kasıt, söz konusu devletin yapısı, örneğin federasyon gibi olasılıklar değil, bunun apaçık ve geriye dönüşsüz bir biçimde “demokratik” bir devlet olmasıdır. Hedef, devletin reddi veya diz çöktürülmesi değil, el birliğiyle “aşılması” olarak algılanmaktadır. Dolayısıyla devletin, eskiden uzaklaşmayı yeterli saymayan, geleceği toplumla birlikte inşa eden bir anlayışa gelmesi gerekmektedir.
2. Böyle bakıldığında, “barışın” Kürt meselesini aşan bir yönü olduğu görülmektedir. Güneydoğu, bu süreç sayesinde kendi içinde de barışmayı, özellikle Kürt ve İslami kimlikler arasındaki iletişim kanallarının açılmasını ümit etmektedir. Ancak “barış” Türkiye’nin doğusu ile batısının aynı devlette uzlaşmasını gerektirmektedir ve bu nokta, önümüzdeki süreçte hükümet açısından en kritik siyaset maddelerinden birini oluşturacaktır. Çünkü kabaca batı ile doğunun algısı arasındaki bu farklılık, manipülasyonlara açık ve dolayısıyla yönetilmesi gereken bir alandır. Bu nedenle, iktidarın, çeşitliliğe sahip çıkan ve bu çeşitliliği meşrulaştıran bir dil ve politika üretmesi elzemdir.
3. Güneydoğu için “barış”, bir sorunun çözülmesinden, ölümlerin durmasından öte, yeni bir varoluş anlamına gelmekte ve bu nedenle, düzenlenmesi gereken bir başka kamusal alana daha işaret etmektedir. Geçmişte yaşananlardan sonra, bugün kimsenin çatışmacı bir siyaseti takip etmediği bu yeni ortamda, henüz dile dökülmemiş olan asıl talebin yeni bir millet kurmaktan ziyade, ilk kez toplum olmak olduğu gözden kaçırılmamalıdır. Diğer bir deyişle, asıl talep, geçmişini duru bir gözle hatırlayan, bugününü ötekine uzanan iletişim kanallarıyla oluşturan ve geleceğine herkes adına sahip çıkan bir bakıştır. Güneydoğu, en sert milliyetçileri de kuşatan bir biçimde, kadim derinliğine uzandığı her noktada yeni bir birliktelik halini aradığını, yeniden “kendisi” olmak istediğini ortaya koymaktadır.
5. HEYETİMİZE İLETİLEN TALEPLER
Heyet olarak yapılan görüşmelerde, farklı soysal, kültürel ve siyasal kesimlere mensup kişiler ta- rafından çeşitli talepler dile getirilmiştir. Güneydoğu’da yaşayan insanların hem soruna ve çözümüne dair düşüncelerini ortaya koyabilmek hem de çözüm sürecine dair algılarını öğrenebilmek açısından bu talepleri olduğu gibi aktarmak, doğru ve yararlı bir yöntem olacaktır. Bu bölümde, heyetimize aktarılan yazılı ve sözlü talepler, söz konusu taleplere ilişkin işlemler esas alınmak suretiyle tasnif edilerek olduğu gibi aktarılmıştır.
5.1. Anayasal Talepler
1. Anadilde eğitim hakkının anayasal güvenceye kavuşturulması,
2. Anayasal vatandaşlık anlayışının benimsenmesi,
3. Eşitlik ilkesine vurgu yapılması ve özgürlüklerin alanının genişletilmesi,
4. Kürtlere statü tanınması,
5. Kürtlerin kültürel kimlik haklarının güvence altına alınması,
6. Yerel yönetimlerin güçlendirilmesi, valilerin seçimle işbaşına gelmesi,
7. Din ve inanç hürriyetinin önündeki engellerin kaldırılması,
8. Zorunlu askerliğin kaldırılması, vicdani reddin bir hak olarak tanınması,
9. Tüm ötekilerin haklarının anayasal güvence altına alınması.
5.2. Uluslararası Sözleşmelere İlişkin Talepler
1. Avrupa Konseyi Yerel Yönetimler Özerklik Şartı’na konulan çekincelerin kaldırılması,
2. Kültürel kimlik haklarına ilişkin uluslararası anlaşmaların imzalanması ve onaylanması.
5.3. Yasal Düzenleme Gerektiren Talepler
1. Anaokulundan üniversiteye kadar her aşamada Kürtçe eğitimin yapılması,
2. Kürtçenin kamu hizmetlerinde kullanılması,
3. Kürtçede kullanılan ve yasak olan harflerin kullanımının serbest bırakılması,
4. Koruculuğun kaldırılması; suça bulaşan korucuların tespiti ve yargılanması, koruculara yönelik emeklilik veya iş/istihdam tedbirlerinin alınması,
5. Yerleşim yerlerinin eski adlarının iadesi,
6. Çözüm sürecinin yasal güvencelerle ve şeffaf bir biçimde yürütülmesi,
7. Hakikatleri Araştırma Komisyonu kurulması ve bu çerçevede devlet arşivlerinin açılması,
8. Faili meçhul cinayetler ve kayıp olaylarının aydınlatılması,
9. Genel bir siyasi af çıkarılması,
10. Terörle Mücadele Kanunu’nun kaldırılması,
11. Yargı reformu yapılması ve yargının ideolojik unsurlardan arındırılması,
12. Irkçılık ve ayırımcılığa karşı yasaların çıkarılması,
13. Abdullah Öcalan’ın ailesi ve avukatlarıyla görüşebilmesinin sağlanması, cezaevi koşullarının düzeltilmesi ve serbest bırakılması,
14. Seçim barajının düşürülmesi,
15. Eğitim sisteminin tekçi ve ideolojik unsurlardan arındırılması ve reformdan geçirilmesi,
16. Diyanet İşleri Başkanlığının kaldırılması,
17. Aleviler üzerindeki baskıların kaldırılması ve cem evlerinin ibadethane olarak kabul edilmesi,
18. Kalkınma Ajanslarının demokratikleştirilmesi ve atanmışların hâkimiyetine son verilmesi,
19. Sıkıyönetim, DGM ve 28 Şubat benzeri dönemlerin zulüm içeren idari ve yargı kararlarının iptal edilmesi,
20. Toprak reformu yapılması.
5.4. İdari ve Uygulamaya İlişkin Talepler
1. Andımız metninin kaldırılması,
2. “Ne Mutlu Türküm diyene” ve benzeri yazıların silinmesi,
3. Siyasi ve askeri operasyonların durdurulması,
4. Uludere/Roboski olayının aydınlatılması; Başbakanın Roboski’yi ziyaret etmesi ve Roboski katliamı için özür dilemesi,
5. KCK tutuklularının ve Kürt siyasetçilerinin serbest bırakılması,
6. PKK mensuplarının evlerine dönmeleri sonrasında sosyal hayata adaptasyonlarına ilişkin sosyal ve ekonomik tedbirlerin alınması,
7. Boşaltılan köylerin imar edilmesi, köye dönüşlerin sağlanması ve bu konuda projeler geliştirilmesi; boşaltılan köylerin imarının TSK’nın da katkılarıyla yapılarak toplumsal barışın güçlendirilmesi,
8. Siyasetçilerin, medyanın ve tüm kesimlerin barışa uygun bir dil kullanması,
9. Akil insanların, KCK yetkilileri ve Öcalan ile görüşmeler yapmalarının sağlanması,
10. Ağır hasta tutuklu ve hükümlülerin tedavilerinin sağlanması ve serbest bırakılması,
11. Kürt diasporasının ülkeye dönüşünün sağlanması,
12. Silahların susması için PKK’nın, Kürt sorununun nihai çözümü için ise bütün Kürtlerin muhatap alınması,
13. Bölgeye, sürece uygun mülki amirlerin ve bürokratların atanması; bölgeye deneyimli görevlilerin gönderilmesi ve sürgün atamaların yapılmaması,
14. Bölgedeki üniversite yönetimlerinin sürece uygun kişilerden belirlenmesi,
15. Bölgede yaygınlaşan madde bağımlılığı ve fuhuş olaylarına yönelik tedbirler alınması,
16. Kadınlara yönelik sosyal ve kültürel tedbirlerin alınması ve projelerin geliştirilmesi,
17. Çocuk evliliklerine son verilmesi için gerekli tedbirlerin alınması,
18. Ekonomik Olağanüstü Hal ilan edilmesi; bölgeye ekonomik açıdan pozitif ayrımcılık yapılması, bölgeye yönelik özel istihdam arttırıcı politikaların geliştirilmesi,
19. GAP Projesinin bir an önce tamamlanması,
20. Bölgedeki ve batıdaki belediyeler arasında ortak projelerin gerçekleştirilmesi ve sürece ilişkin işbirliği yapılması,
21. Göç ile gelen kent varoşlarındaki yerleşimcilerin barınma koşullarının düzeltilmesi ve yaşam kalitesinin arttırılması,
22. Süryanilerin anadilde eğitim yapmalarının ve din adamı yetiştirmelerinin önündeki engellerin kaldırılması, camiye çevrilen Süryani kiliselerinin iadesi, 1990’lı yıllarda
40’a yakın Süryani’ye karşı işlenen faili meçhul cinayetlerin aydınlatılması, diasporadaki Süryanilerin dönüş koşullarının sağlanması, Süryanice dili ve kültürü üzerinde- ki yasakların kaldırılması, TRT’de Süryanice yayın yapılması, dinsel ve kültürel gün ve bayramlarının resmi olarak tanınması, geleneksel Süryanice isim ve soyadlarını kullanma hakkının tanınması ve kültürel etkinliklerinin serbest bırakılması,
23. Ezidilerin işgal edilen topraklarının kendilerine iadesinin sağlanması, Ezidilere karşı kullanılan ayırımcı dilin terk edilmesi, Ezidilerin kimliklerinde boş bırakılan din hanesine kendi dinlerinin yazılması, yurt dışındaki Ezidilerin yurda dönmelerine imkân sağlanması ve el konulan topraklarının sahiplerine geri verilmesi,
24. PKK’nın Araplara karşı baskı uygulayacağına dair endişelerin giderilmesi, bununla ilgili gerekli tedbirlerin alınması,
25. Özellikle gençlerin dini ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla medrese eğitimine olanak sağlanması ve bölgedeki medrese eğitiminin yeniden canlandırılması,
26. Askeri amaçlı güvenlik barajlarının ve yeni karakolların yapımının durdurulması,
27. Mayınlı arazilerin temizlenip topraksız ailelere dağıtılması ve bu şekilde söz konusu toprakların ekonomiye kazandırılması,
28. Arazilerin ve dağların, mayınlardan, silah ve bomba gibi mühimmatlardan temizlenmesi,
29. Tarım ve hayvancılığın geliştirilmesi,
30. Şefkat Tepe, Sakarya Fırat, Kurtlar Vadisi ve Tek Türkiye benzeri TV dizilerinin yayından kaldırılması ve medyanın sürece ayak uydurmasının sağlanması,
31. Mahmur Kampı başta olmak üzere BM kamplarında yaşayan Türkiye vatandaşlarının evlerine dönüşlerinin önündeki engellerin kaldırılması ve eve dönüşlerinin teşvik edilmesi,
32. Lisans ve yüksek lisans düzeyinde Kürtçe eğitim veren bölgedeki üniversitelerin ilgili bölüm ve enstitülerinin teşvik edilmesi, desteklenmesi ve serbest çalışma ortamının sağlanması,
33. Resmi tarihin bir tarafa bırakılması ve tarihin doğru bir biçimde yeniden yazılması, resmi tarihte karalanan şahsiyetlerin itibarlarının iadesi,
34. Bölgedeki aşırı yol kontrollerinin kaldırılması,
35. Şüpheli asker intiharlarının yeniden soruşturulması, varsa cinayetlerin aydınlatılarak faillerinin yargılanması,
36. Hukuka aykırı bir şekilde gerçekleştirilen fiziksel polis takiplerine son verilmesi ve hukuka aykırı bir şekilde iletişimin dinlenmesinin önüne geçilmesi,
37. CHP ve MHP’nin de sürece katılımı için çaba sarf edilmesi,
38. Siirt ve Mardin Üniversitelerinde Arapça eğitim verilmesi,
39. Türkiye’deki araç plaka sisteminin, araçların hangi ile ait olduğu belli olmayacak şekilde değiştirilmesi ve bu suretle bölge illerine ait araçların batı illerinde güvenli seyahatlerinin sağlanması,
40. Toplu mezarlar ile ölüm kuyularının açılması ve incelenmesi sırasında bugüne kadar uygulanan ve delillerin karartılmasına yol açan yöntemlerin terk edilerek, bilimsel esaslara uygun delil toplanması amacıyla gerekli eğitimin ve ekipmanın sağlanması; “Yasa Dışı Yargısız İnfazlarla İlgili Birleşmiş Milletler Minnesota Otopsi Protokolü”ne uygun bir şekilde mezarların açılarak otopsi yapılması ve otopsilerin bağımsız antropologlar ile adli tıp uzmanları denetiminde gerçekleştirilmesi,
41. Hasankeyf ’in ve Dicle Vadisinin kurtarılması, tarihi ve kültürel alanları sular altın- da bırakacak projelerin durdurulması veya revize edilmesi;
42. Tutuklu olup, uzun süredir davası açılmayan üniversite öğrencilerinin yargılama süreçlerinin hızlandırılması, öğrencilerin tutuksuz yargılanmalarının sağlanması ve üniversite yönetimlerinin de disiplin hukuku açısından daha esnek davranması için gerekli tedbirlerin alınması,
43. Yayla ve mera ile askeri bölge yasaklarının tamamen kaldırılması,
44. Çözüm sürecinin provoke edilmesine yönelik girişimlerin engellenmesi.
6. Çözüm Sürecine Yönelik Öneriler
Türkiye gibi uzun yıllar çatışma yaşamış ülke deneyimlerine bakıldığında, genel-geçer bir çatışma çözüm yönteminin olmadığı görülür. Çatışma çözümünde elverişli olan yöntem, toplumun verili koşullarına, çatışmanın nedenlerine ve özelliklerine göre belirlenir. Çatışma çözümünde standart bir yöntem olmamakla birlikte, birçok ülke deneyiminde, çatışmaya yol açan sorun alanının ana- yasal ve yasal temellerinin ele alındığı ve kalıcı bir barışın tesis edilebilmesi amacıyla kapsamlı bir hukuk reformunun hayata geçirildiği görülür. Bir başka ifadeyle, çatışmalı süreç yaşamış birçok ülke örneğinde, çatışmayı sonlandırma ve çatışmanın yarattığı toplumsal bölünmeleri gidererek toplumsal bütünlüğü sağlamak amacıyla, yeni bir toplumsal sözleşme niteliğine sahip bir anaya- sanın yapıldığı bilinmektedir.
Dinsel, dilsel, etnik veya kültürel farklılıklardan kaynaklanan kimlik sorunlarının yaşandığı Türkiye’de, sadece Kürt meselesinin değil, bütün kültürel kimlikler alanında yaşanan sorunların kalıcı çözümünün gereklerinden biri, ortak bir kimlik belgesi niteliğinde yeni bir anayasa yapmaktır. Yürürlükte bulunan 1982 Anayasasının, farklılıkları ve çoğulculuğu dışlayan “tekçi” niteliğinin, “kimlikler/renkler” alanında yaşanan sorunlara “temel norm” olarak kaynaklık teşkil etmesi ve Kürt meselesi eksenindeki çatışmayı derinleştirici bir işlev görmesi, barış ve çözüm sürecinde mevcut anayasayı yenilemenin ne denli acil bir ihtiyaç olduğunu ortaya koymaktadır.
Ancak Türkiye gibi, etnik, dilsel, dinsel ya da kültürel kimlikler ekseninde sancılar yaşamış toplumlarda, toplumsal mutabakat temelinde yeni bir anayasa yapabilmenin güçlüğü de açıktır. Toplumun farklı kesimlerinin birbirlerine karşı güvensizlik duygusu içinde bulunduğu, toplumsal gerilimin ve bunun siyasetteki uzantısı olan siyasi kamplaşma ve kutuplaşmanın mevcut olduğu toplumlarda, temel siyasi-hukuki ilkeler üzerinde uzlaşmaya varmak gerçekten çok güçtür. Nite- kim Türkiye’de yaklaşık iki yıldan beri devam eden yeni anayasa yapım çalışmalarında bir neticeye varılamamış olması da bu güçlüğü ortaya koymaktadır.
Bu güçlük nedeniyledir ki, Türkiye ve benzeri toplumlar için “tedrici/aşamalı” anayasa yapma yöntemi önerilmektedir. Buna göre, mutabakata varılamayan hususları dışarıda tutan, bunlarla ilgili düzenlemeleri zaman içerisinde oluşabilecek uzlaşmalara bırakan ve genel olarak hak ve özgürlükler temelli bir anayasal düzen üzerinde ortak mutabakatı sağlayan bir anayasa yapımı yoluna gidilebilir.
Türkiye gibi kimlikler alanında kırılgan bir yapının var olduğu ve siyasetin de belli ölçüde bu kırılgan zemin üzerinden yürütüldüğü toplumlarda, bir yandan kalıcı anayasa yapımı için gerekli olan güven esasına dayalı toplumsal ve siyasal iklimi oluşturabilmek, diğer yandan da çatışmalı ortamı soğutmak ve barış sürecini pekiştirebilmek amacıyla, “yol temizliği” ya da “güven arttırıcı tedbirler” olarak değerlendirilebilecek köklü yasal reformlar ile buna eşlik edecek idari pratik ve düzenlemelere yer verilmektedir.
Yaklaşık otuz yıllık çatışmalı süreci sonlandırma, bir asırlık sorunu çözme ve kalıcı bir barışı tesis etme amacıyla başlatılan “çözüm süreci”nin, karşılıklı güven ilişkisi temelinde gelişebilmesi, sürecin derinleşerek devam edebilmesi ve kalıcı bir barışın inşa edilebilmesi için, aşağıda sıralanmış olan uluslararası hukuk, anayasa ve yasa önerileri ile uygulamaya yönelik önerilerin tedrici olarak hayata geçirilmesi büyük önem arz etmektedir:
6.4. Uygulamaya Yönelik Öneriler
1. Barış ve çözüm sürecinin başlamasıyla birlikte tarafların kullandığı dilde görülen yumuşama daha da geliştirilmeli; kalıcı barışın yolunun karşılıklı güven ilişkisinin tesisinden geçtiği gerçeğinden hareketle, barış dilinin kullanılmasına ilişkin olarak taraflar azami hassasiyet göstermelidir.
2. Barış sürecinde yazılı medyanın nispeten sorumlu bir dil kullandığı görülse de,
özellikle görsel medyada yer alan bazı dizilerde (Sakarya Fırat, Şefkat Tepe, Tek Tür- kiye ve Kurtlar Vadisi) farklı etnik ve dini kimliklerin aşağılandığı, nefret söylemi- nin, ayrımcı ve çatışmayı körükleyici bir dilin kullanıldığı görülmektedir. Bu tür yayınların gözden geçirilmesinin ve bu konuda dikkatli ve hassas davranılmasının, çözüm sürecinin selameti açısından büyük önem taşıdığı bilinmelidir.
3. Uludere/Roboski’de 34 yurttaşımızın katledildiği olaya ilişkin olarak, devletin gereken önem ve hassasiyeti göstermediğine ve olayı geçiştirmeye çalıştığına dair bölgede yaygın ve güçlü bir kanaat hâkimdir. Bu kanaat dikkate alınarak; mümkünse Başbakan ve devlet erkânı tarafından mağdur aileler ziyaret edilmeli, gönülleri alınmaya çalışılmalı, yakınlarından özür dilenmeli ve sorumluların tespit edilerek yargılanmaları sağlanmalıdır. Ayrıca, köylülerin yas halinin giderilmesi için sosyal, ekonomik ve psikolojik rehabilitasyon uygulanmalı ve Roboskili ailelere idare mahkemesi tarafından sınır ihlali yaptıkları gerekçesiyle verilen idari para cezaları kaldırılmalıdır.
4. Eğitim müfredatı ve ders kitapları barış sürecinin ruhuna uygun olarak yeniden hazırlanmalı; Anadolu’da yaşayan halkları ve kültürleri görmezden gelen, onları görünmez kılan ve hatta onları düşmanlaştıran ve ötekileştiren anlayıştan temizlenmeli ve bugüne kadar yok sayılan farklılıkların Türkiye toplumunun ve kimliğinin ana bileşenleri olduğu gerçeğine ders kitaplarında yer verilmelidir. Müfredat, insanı esas alan, özgürlükçü ve çoğulcu bir perspektifle hazırlanmalıdır.
5. İlkokullarda her gün öğrencilerin topluca “Öğrenci Andı” okumasını öngören Milli Eğitim Bakanlığı İlköğretim Kurumları Yönetmeliği’nin 12. maddesi kaldırılmalıdır. Pedagojik açıdan sakıncalı olan ve çocuklarda travmalara yol açan bu uygula- maya son verilmelidir.
6. Önümüzdeki dönem içerisinde anadilde eğitim hakkının tanınmasıyla birlikte or- taya çıkacak öğretmen açığı dikkate alınarak, üniversitelerde Kürtçe lisans ve lisan- süstü eğitim veren bölümlerin açılması teşvik edilmeli ve var olanlar desteklenip güçlendirilmelidir. Bu bağlamda, Kürtçe öğretmenliği tezsiz yüksek lisans programı mezunu olan Kürtçe öğretmen adaylarının, öğretmen olarak atanmaları için gereken adımlar atılmalıdır.
7. Bölgeye sefer düzenleyen uçaklarda Türkçe ve İngilizce anonsun yanı sıra, Kürtçe anonsun yapılması, bölge insanının güveninin kazanılması ve somut bir ihtiyacın giderilmesi doğrultusunda bir insani adım olarak atılmalıdır.
8. Bölgedeki dağlara, tepelere ve şehir merkezlerine yazılmış olan “Ne Mutlu Türküm Diyene!” ve benzeri milliyetçi sloganlar bir an önce silinmelidir.
9. Bölgedeki kamu kurum ve kuruluşlarına yapılan atamalarda, bölgede konuşulan yerel dilleri bilen, nitelikli, tecrübeli, istekli ve bölge insanına karşı önyargısız kişiler tercih edilmelidir. Ayrıca bölgede görev yapacak olan üst düzey kamu görevlilerinin atanmasında azami özen gösterilmeli; bölgede görev yapan kimi mülki amirler ile emniyet görevlileri, barış süreciyle bağdaşmayan tutum ve davranışlarından dolayı uyarılmalı; süreçle doğrudan ilintili kamu görevlileri ile yargı mensuplarının barış sürecine adaptasyonu için hizmet içi eğitim çalışmaları yürütülmelidir.
10. Barış sürecine ve genel olarak bölge sorunlarına karşı kayıtsız kalan ve toplumdan izole bir biçimde yönetilen birçok bölge üniversitesi, barış süreciyle bağdaşmayan bu tür tutum ve davranışlarını gözden geçirmeli; süreci destekleyici nitelikte faaliyet ve çalışmalarda bulunmalıdırlar. Ayrıca bölgedeki üniversitelerde öğrenim gören gençlerin önemli bir kısmının Türkiye’nin batısıyla tanışma ve temas etme imkânına sahip olmadığı gerçekliği dikkate alınarak, bölgedeki üniversiteler, öğrenci değişim programını teşvik edici uygulamalara ağırlık vermelidirler.
11. Köylerinden zorla göç ettirilen vatandaşlardan köylerine dönmek isteyenler için kapsamlı ve uygulanabilir bir “köye dönüş projesi” hazırlanıp hayata geçirilmelidir.
12. Birleşmiş Milletler’e bağlı Mahmur Kampı ile diğer kamplarda yaşayan yaklaşık on beş bin kişiyle, yurt dışında mülteci sıfatıyla bulunan vatandaşlarımızın yurda dönmelerini sağlamak amacıyla gerekli girişimlerde bulunulmalıdır. Konuyla ilgili olarak sınır kapılarında yaşanacak sorunların önüne geçmek amacıyla, bu kişilerin önce bulundukları ülkedeki konsolosluklara başvurup, ülkeye dönmelerinde her- hangi bir engelin olup olmadığının tespit edilmesi ve ardından yurda girişlerinin sağlanması yoluna gidilmelidir.
13. Koruculuk sistemi, korucuları mağdur etmeyecek tedbirler alınmak suretiyle bütünüyle tasfiye edilmeli; korucuların ellerindeki silahlar geri alınmalı, yaşadıkları travmalar dikkate alınarak rehabilitasyonları sağlanmalı ve emeklilik yaşını doldurmamış olanlara alternatif istihdam imkânları yaratılmalıdır. Son aylarda, bölgedeki bazı valiliklerce boşalan korucu kadrolarına yeni atamalar yapılması, barış süreci açısından tedirginlik yarattığından, boş kadrolara yapılan atamalar durdurulmalıdır.
14. Bölgede gerek güvenlik güçleri ve gerekse PKK tarafından döşenmiş olan mayınlar ve çatışma/silah atıkları nedeniyle her yıl çok sayıda çocuk, asker ve sivilin yaşamını kaybettiği ve yaralandığı bilinmektedir. Köye dönüşler ile otlak ve meraların kullanımının önünde de birer engel oluşturan bölgedeki mayınlar ve silah atıklarının temizlenmesine bir an önce başlanmalıdır. Bu çerçevede bir “Mayın Eylem Merkezi” oluşturulması yararlı olacaktır. Mayın mağdurları özel engelli grubu olarak değerlendirilmeli; mağdurlara, istihdam, eğitim, konut ve sağlık gibi alanlarda öncelik ve ayrıcalık tanınmalıdır. Bunların yanı sıra, Hükümet, Ottowa Sözleşmesi çerçevesindeki yükümlülüklerini yerine getirmelidir.
15. 1980 askeri darbesi sonrasında tutuklulara yönelik insanlık dışı muamelenin ve zulmün simgesi haline gelmiş olan Diyarbakır Cezaevi, bir insan hakları müzesine dönüştürülmelidir.
16. Cezaevlerindeki tutuklu ve hükümlülere yönelik hak ihlallerinin ortadan kaldırılması için çaba harcanmalı; özellikle çocuk cezaevlerindeki taciz, tecavüz, işkence ve kötü muamele iddiaları ciddi bir şekilde soruşturulmalı ve suçlular hakkında gerekli işlemler hızla başlatılıp sonuçlandırılmalıdır.
17. Cezaevlerindeki ağır hasta tutuklu veya hükümlülerin gelecekleri açısından önemli bir kurum olan Adli Tıp Kurumu’nun bugüne kadar izlediği engelleyici, geciktirici ve menfi tutumun iyileştirilmesi için gereken çaba harcanmalıdır
18. Son yıllarda hız verilen “karakol” ve “HES” yapımı bölgede kaygıyla karşılanmaktadır. Yeni karakol ve HES yapımına son verilmelidir. Özellikle Hasankeyf ’in dünya tarih mirasına eklenmesi halinde baraj gelirini aşan ekonomik gelir elde edileceği dikkate alınarak, en azından su tutma kodu düşürülmek suretiyle Hasankeyf ve Dicle nehrindeki tarihi ve doğal zenginliklerin kurtarılması düşünülmelidir.
19. Bölgenin ekonomik geri kalmışlık düzeyine paralel olarak, bölgeye yönelik sosyal ve ekonomik yönden pozitif ayrımcı politikalar izlenmelidir.
20. Çatışmalı süreç içerisinde yakınlarını kaybeden, evleri yakılan, evinden ve köyünden koparılarak zorla göç ettirilen, gözaltında taciz ve tecavüze uğrayan, her türlü şiddet ve insanlık dışı muameleye maruz bırakılan kadınlar, bu sürecin en büyük mağdurlarıdırlar. Kadınların yaşadıkları büyük mağduriyet ve travmalar dikkate alınarak, onlara yönelik rehabilite edici özel politikalar geliştirilmelidir. Kadınların eğitim ve istihdamının sağlanması, sosyal ve ekonomik hayata katılımlarının genişletilmesi, namus cinayetleri, zorla ve çocuk yaşta evlilikler ile aile içi şiddetin engellenmesi amacıyla çok geniş kapsamlı, uygulanabilir ve sürdürülebilir projeler hayata geçirilmelidir.
21. Çatışmalı sürecin olağanüstü hal şartlarında doğup büyüyen, hayatlarını yoksulluk ve yoksunluk içerisinde geçiren, hayatın her alanında şiddete maruz kalan ve şiddete tanıklık eden çocuk ve gençlerin önemli bir kısmının hırsızlık, gasp, uyuşturucu ve fuhuş bataklığına sürüklendiği ifade edilmektedir. Hükümet, çatışmalı ortamın mağduru olan çocuk ve gençlerin eğitimi ve rehabilitasyonu ile topluma kazandırılmaları amacıyla özel politikalar geliştirmeli, acil tedbirler almalı ve somut adımlar atmalıdır.
22. Barış süreci, sadece Kürt meselesinin değil, bugüne kadar dışlanmış ve ötekileştirilmiş bütün kesimlerin yaşadıkları kimlik sorunlarının çözümünü hedefleyen bir anlayışla sürdürülmelidir. Bu çerçevede, Alevi sorununun çözümü büyük önem taşımaktadır. Alevilerin yaşadıkları sorunların çözümü amacıyla geçmiş yıllarda gerçekleştirilmiş olan çalıştaylar dizisi, devletin ilk kez Alevi kimliğini ve bu kimliğe mensup olanları muhatap alıp tanıması bakımından olumlu bir gelişme olmuş- tur. Buna ilave olarak, Alevi inanç ve kültürünün -eksik de olsa- ders kitaplarına girmesi, Alevi klasiklerinin Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından yayınlanması ve Başbakanın “Dersim Katliamı”ndan dolayı özür dilemesi gibi olumlu gelişmelere rağmen, Alevi sorunu hâlâ varlığını devam ettirmektedir. Alevi kimliği alanında normalleşmenin sağlanabilmesi için, Alevilerin inanç ve örgütlenme özgürlüğü güvence altına alınmalı; cemevlerine statü tanınmalı, AİHM’nin zorunlu din kültürü ve ahlak dersleri ile nüfus cüzdanlarındaki din hanesi hakkında verdiği kararlar uygulanmalı, Madımak Oteli müze haline getirilmeli, üçüncü köprü için öngörülen isim gözden geçirilmeli ve özellikle de Alevilerin kamu bürokrasisinde karşı karşıya kaldıkları ayrımcı muameleyle mücadele edilmelidir.
23. Bölgedeki Süryanilere, anadilde eğitim hakkı başta olmak üzere, bütün kültürel kimlik hakları tanınmalı, uzun bir süredir yurt dışında yaşayan ve vatandaşlıktan çıkarılan Süryanilerin vatandaşlığa alınmaları için gereken kolaylıklar gösterilmeli ve yurt dışındaki Süryanilerin kendi topraklarına dönebilmeleri için gerekli koşullar yaratılmalıdır.
24. Bölgenin otokton halklarından olan Ezidilere yönelik kullanılan ayrımcı ve nefret dilinin terk edilmesi, Ezidilere ait işgal edilmiş arazilerin mülk sahiplerine iade edilmesi ve yurt dışındaki Ezidilerin kendi topraklarına dönebilmeleri için gereken çaba harcanmalıdır.
25. Bölgenin birçok ilinde yoğun bir nüfus barındıran Araplara yönelik olarak özellikle tarih ders kitaplarında yer alan ayrımcı ve tahkir edici ifade ve değerlendirmeler kaldırılmalı; Arapların kendi anadillerinde eğitim görebilmeleri başta olmak üzere, bütün kültürel kimlik hakları hukuki güvence altına alınmalıdır.
26. Bölgenin bir gerçekliği olan Hizbullah/Mustazaflar hareketinin, kendisini şiddetten arındırıp sivil topluma ve demokratik siyasete entegre olma çabalarının desteklenmesi ve teşvik edilmesi gerekirken, legal sivil toplum faaliyetlerinin dahi terör eylemi olarak değerlendirilip kimi üyelerinin terör örgütü üyeliği suçlamasıyla mahkum edilmesi ve derneklerinin kapatılması, söz konusu yapıyı kriminalize etmekten ve gerilimlere yol açmaktan başka hiçbir sonuç doğurmamaktadır. Çözüm süreci bakımından bir risk potansiyeli taşıyan bu olumsuz gelişmeler yetkililerce dikkate alınmalı ve gereken hassasiyet gösterilmelidir.
7. Sonuç
Çözüm süreciyle sonuçlandırılması hedeflenen Kürt sorunu, Kürt kimliğinin ret ve inkârının, Kürtlerin dışlayıcı ve ötekileştirici bir siyasi/üst kimlik ekseninde asimile edilmeye çalışılmasının ve Kürtlere yönelik baskıcı politikalar izlenmesinin yarattığı bir sorundur. Yaklaşık bir asırlık tarihi derinliği olan bu sorun, çok uzun bir dönem görmezlikten gelindi ve yönetilebilir bir sorun olarak görülüp çözümü sürekli ertelendi. Ne var ki, çözümün ertelenmesi, sorunun boyutlarını ve alanını genişletti, aktörlerin sayısını arttırdı ve yarattığı maliyeti yükseltti.
Giderek yönetilebilir bir sorun olmaktan uzaklaşan ve karmaşık bir hal alan bu sorunun çözü- mü doğrultusunda girişilen çözüm çabaları bir şekilde sonuçsuz kaldı. Bugün Türkiye, önceki girişimlerle karşılaştırılamayacak kadar ciddi ve büyük beklentiler doğuran bir çözüm sürecini yaşamaktadır. Bir diğer ifadeyle, Türkiye, temel bir sorunuyla yüzleşme cesaretini göstermekte; demokrasinin ve özgürlüklerin alanını genişleterek bu sorununu çözmeye çalışmaktadı
Kürt meselesinin getirdiği büyük maliyeti çok iyi bilen Türkiye toplumu, bu sorunun çözülmesinin Türkiye’de toplumsal barışın güçlenmesine, demokrasinin kökleşmesine, insan hakları standartlarının yükselmesine ve ülkenin ekonomik performansının kayda değer ölçüde büyümesine katkı sağlayacağının da farkındadır. Bu yüzden de çözüm sürecine büyük destek vermekte ve geleceğe daha fazla umutla bakmaktadır.
Yaşanmışlıklardan kaynaklanan nedenlerle çözüm sürecine en fazla destek veren Güneydoğu’da, sürece yönelik umut ve beklenti düzeyi çok yüksektir. Bununla birlikte, bölge insanı, tarihi tecrübelerin yarattığı devlete yönelik derin güvensizlik hissi nedeniyle, çözüm sürecine dair kaygılar da taşımaktadır. Kaygıların ana eksenini ise, sürecin kesintiye uğraması oluşturmaktadır. Çözüm sürecinin ilk günlerinde çok daha fazla olan bu endişelerin, sürecin bugüne kadar başarılı ilerlemesiyle önemli ölçüde azaldığını ve dikkatlerin artık Hükümetin demokratikleşme doğrultusunda gerçekleştireceği kapsamlı reformlar üzerinde toplandığını belirtmek gerekmektedir. Bu nedenle, Hükümetin, çözüme dair kararlılığını bir kez daha vurgulayarak, sembolik değeri olan adımları bir an önce atması ve yapacağı düzenlemeleri açıklaması, hem sürecin zarar görmemesi hem de Hükümetin sürece ne ölçüde sahip çıktığı konusunda var olan kuşkuları bertaraf etmek açısından büyük önem taşımaktadır. Böylece, bir yandan çözüme dair umutlar diri tutulacak, bir yandan da bütün bir toplumun sürece hazırlanması, hatta katılımı sağlanmış olacaktır.
Kürt meselesinde ‘sorun,’ devletin Kürtlere yönelik izlediği ret, inkâr ve asimilasyon politikaları olmakla birlikte, ‘çözüm’, sadece bu politikaların terk edilmesiyle sağlanacak gibi gözükmemektedir. Kürtler açısından kalıcı bir çözüm için, siyasi ve hukuki sistemin, özgürlük ve eşitlik temelinde adeta yeniden dizayn edilmesi şarttır. Bunun da ciddi bir toplumsal uzlaşıyı gerektirdiği açıktır. Ne var ki, son günlerde Gezi Parkı vesilesiyle yaşanan olaylar ya da Alevilerin hak ve özgürlük talepleri üzerinden toplumda yeni bir laik-dindar kırılması yaratılmak istenmektedir. Çözüm sürecinin, bütün toplumu kuşatan kalıcı bir barışla sonuçlanmasını riske sokacak bu tür toplumsal çatışmalara izin vermemek ve farklı kesimlerin taleplerini gözeterek süreci yürütmek gerekmektedir.
Güncelleme Tarihi: 27 Haziran 2013, 00:00
